.png)
(Bu yazı Factory'nin editörlüğünü yaptığı, Fugamundi tarafından çıkarılan SEKME dergisinin 6. sayısında yayımlanmıştır.)
Ebru Metin, LL.M., CCMAP
Hukuk Okuryazarlığı Nedir?
Okuryazarlık, genel anlamı ile okuma ve yazma becerilerine sahip olunması olarak değerlendirilmektedir. OECD’nin[1] yetişkin kişilerin becerilerine ilişkin araştırmalarında okuryazarlığı, kişinin kendi hedeflerine ulaşmada veya bilgisi ve potansiyelini geliştirmesinde yazılı metinleri anlaması yorumlaması ve değerlendirmesi becerisi olarak tanımladığını görüyoruz. Bir başka kaynağa[2] göre ise, okuryazarlığın seviyelendirildiği, birinci seviye için en düşük seviye olarak bir ambalaj üzerindeki bilgiyi anlayamama örneği verildiği, beşinci seviyede ise, kişinin farklı seviyelerdeki bilgileri çok iyi şekilde anlayıp yorumlayabildiği ve bunlara göre hareket edebildiği şekilde tanımlandığı karşımıza çıkmaktadır.
Özellikle medyada ise medya okuryazarlığı, finansal okuryazarlık, dijital okuryazarlık şeklinde farklı konseptlerde ele alındığını da görmekteyiz. Bu çerçevede, esasında okuma – yazma becerisinin, spesifik bir konunun temellerinin anlama becerisine dönüştüğünü görmekteyiz. Peki özellikle hukuk açısından hukuk okuryazarlığı veya yasal okuryazarlık ne anlam ifade ediyor? Hukuk okuryazarlığı ile hukukta farkındalık aynı terimler mi? Hukuka uygun bir yaklaşıma sahip olma ve bu yönde davranışlar gösterme açısından hukuk okuryazarlığı neden önemli?
Hukuk Okuryazarlığı Neden Önemlidir?
Bir kaynağa[3] göre, hukuk okuryazarlığı, kişinin modern topluma efektif bir şekilde katılması için bir gerekliliktir. Düşünüldüğünde haklarını bilmeyen veya başkalarının haklarına saygı göstermeyen kişilerin, zorluk yaşadıklarını veya çerçevenin dışına itildiklerini görüyoruz. Bu açıdan kişilerin hem kendi haklarının ne olduğunu bilmeleri hem de diğer kişilerle eşit olduklarını unutmadan onların haklarına saygı göstermeleri, uyumlu bir toplumsal hayat ve toplum düzeni için olmazsa olmaz.
Bu açılardan hukuk okuryazarlığı daha spesifik şekilde tanımlarsak, kişinin belli bir alandaki hukuki argümanları algılayabilmesi olarak değerlendirebiliriz[4]. Hukuki farkındalıkta ise, hukuk okuryazarlığına sahip kişinin hukuk sistemi içinde yönünü bulabilmesi, basit hukuki aksiyonları alabilmesi ve hangi noktada hukuki destek almayı bilmesi olarak ele alabiliriz[5]. Sağlık okuryazarlığında olduğu gibi, kişinin kendini tedavi etmeye çalışmaması ve gerektiğinde bir hekimden destek alması ne kadar kritikse, hukukta da aynı şekilde kişinin gerektiğinde hukuki probleminin en doğru tanımının yapılabilmesi ve bu probleme uygun çözümün uygulanması için bir avukata başvurması o kadar esaslıdır.
Hukuk okuryazarlığına ilişkin pratik başka bir görüşe sahip olan Avusturalya Hukukun Üstünlüğü Enstitüsü ise, hukukun üstünlüğü için hukuku bilmenin prensip gereği olduğunu belirterek, öğrenci ve eğiticiler için şu dört aşama ile kişinin hukuk okuryazarlığa sahip olması için yol gösteriyor[6]:
1- Hukuki konu nedir?
2- İlgili Kanun veya mevzuat nedir?
3- Hukuk kuralları daha önce nasıl uygulanmış?
4- Olaydaki gerçeklere mevzuatı nasıl uyguladın?
Bu çerçevede üç farklı perspektiften hukuk okuryazarlığına baktığımızda, farklı kaynaklarda da ön plana çıkan bir konu olarak kişilerin sosyal hayatlarında hangi haklara sahip olduklarını bilmeleri önemli bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun bir önemi de, özellikle dezavantajlı grupların haksızlıklarla mücadelede kendi haklarının neler olduğunu bilmeleri, hak arama süreçlerinde daha etkin rol almaları açısından görülmektedir. Hatta sadece okuryazarlığa sahip olunması değil, hukuki olarak hangi haklara sahip olduklarının farkında olmaları, hangi aşamada hangi mekanizmalardan destek alabilecekleri ve hangi yollara başvurabilecekleri hak arama özgürlüğünün etkin şekilde kullanılması açısından ön plana çıkacaktır. Bir örnek olarak, özellikle şiddete uğrayan kadınların[7] hukuk okuryazarlıklarının yüksek olması, hangi durumda hangi mekanizmalara başvurabilecekleri ve şiddetle mücadelede etkin rol almaları açısından önemli olabilecektir.
Hukuk Okuryazarlığına Kimler Sahip Olmalıdır?
Hukuk okuryazarlığı, kişilerin güçlenmesi açısından önemlidir. Bu açıdan özellikle dezavantajlı grupların hak arama süreçlerini iyileştirmek için hukuk okuryazarlığına sahip olmaları fark yaratacaktır. Bunun haricinde, yetişkin herkesin sosyal hayatta temas ettikleri noktalarla ilgili temel hukuk okuryazarlık seviyesine sahip olmaları demokratik ve düzenli bir toplum için gereklidir. Buna örnek olarak tüketici, hasta, işçi gibi rollerde haklarını bilme örnek verilebilir.
Hukuk Okuryazarlığı Ne Zaman ve Nerede Kazanılmalıdır?
Özellikle lise eğitiminden başlayarak hukuk sisteminin nasıl çalıştığı, vatandaş olarak ne gibi haklara sahip olunduğu konusunda çok temel bilgilerin öğrencilere aktarılabileceği; üniversite eğitiminde ise biraz daha detaylı bilgilere yer verilebileceği düşüncesindeyiz. Bunun haricinde Türkiye Barolar Birliği gibi baroların vatandaşlara yönelik spesifik konulardaki hukuk okuryazarlığı eğitimleri çok faydalı olabilecektir[8]. Bir kaynak da, hak savunuculuğu yapan sivil toplum örgütleri tarafından yapılan “haklarını bil” konulu eğitim ve bilgi içerikleri olabilmektedir.
Hukuk Okuryazarlığı Nasıl Kazanılabilir veya Kazandırılabilir?
OECD’nin İnsan Odaklı Adalet Prensiplerine Yönelik İyi Örnekleri ve Çerçeve’yi[9] içeren rehberinde, hukuk okuryazarlığının ve farkındalığının nasıl kazanılabileceğine ilişkin bilgiler aşağıda özetlenmiştir:
● Farklı formatlarda hukuki bilgiler: Farklı dillerde, farklı okuryazarlık seviyelerinde, farklı medya formatlarında (yazılı, sesli, video ile gibi)
● Sade bir dilde ve transparan bilgiler: Bir uyuşmazlık durumunda çözüme nasıl ulaşılabileceği, masrafları, olası sonuçları gibi
● Sözleşme tasarımı: Özellikle sözleşmeler açısından kullanıcı dostu sözleşme metinleri fark yaratacaktır, okuryazarlığın düşük olduğu yerlerde özellikle görsellerle desteklenmiş sözleşmeler kullanılabilecektir.
● Hedef kitleler belirlenerek, onların hukuki ihtiyaçları gözetilerek hazırlanmış hukuki bilgi içerikleri olabilir.
● Kişilerin düzenli hukuki sistemdeki değişiklikler hakkında temel bilgileri alabilecekleri, komünite bazlı eğitim seçenekleri sunulması söz konusu olabilir.
● Kişinin kendi ihtiyaçlarını karşılayabileceği çözümler (self-help), rehberli yardım (guided help) ve online destek alabilecekleri mekanizmalar özellikle dezavantajlı olmayan gruplarda hukuk okuryazarlığının geliştirilmesi açısından önemli olacaktır.
● Hague Institute for Innovation in Law tarafından yapılan araştırmalarda, özellikle online bilgilerin, danışmanlığın ve temsilin çok büyük fark yarattığı tespit edilmiştir. Burada kişilerin avukata danışmalarını gerektirecek noktaya kadar temel bilgileri edinmelerinde uygulama bazlı teknolojilerin ve çözüm odaklı rehberliğin kullanılabileceği belirtilmiştir.
● Sivil toplum örgütleri belirli hedef kitleler ile çalıştıklarından, onların hukuk okuryazarlığı kazanma konusundaki destekleri göz ardı edilemeyecek seviyede önemlidir. Özellikle vatandaşların ihtiyaçlarının tespiti, erişilebilirlik ve yerel bölgelerde ulaşılabilir hukuki hizmetlerin alınmasında önemli rol oynamaktadır.
● Son olarak, hukuki süreçlerin uzunluğu, yıpratıcılığı ve finansal olarak zorlayıcılığı düşünüldüğünde, hukuk okuryazarlığı özellikle kişinin direncini artıran önemli bir unsur olarak tanımlanmıştır.
Hukuk Okuryazarlığı, Bilgi Aktivizmi ve Hukukta Tasarım
AB TACSO 3 Projesi[10] kapsamında çıkarılan rehberde, bilgi aktivizmi, bilginin herkese açılmasını, yani demokratikleştirilmesini savunmak olarak tanımlanmıştır. Ayrıca reaktif ve proaktif olarak iki ayrı tanımlama daha yapılmıştır. Buna göre reaktif bilgi aktivizmi “oluşan bir bilgi açığına, ya da bilgiden kaynaklanan bir eyleme karşı bir eylem gösterilmesi”; proaktif bilgi aktivizmi ise “henüz ortamda tartışma dahi yokken, bilgiyi kullanıp aktivizm yapılması” olarak değerlendirilmiştir.
Bu noktada en azından temel okuryazarlık seviyesindeki bilginin halk tarafından sahip olunması, Legal Design Turkey[11] olarak benimsediğimiz bir ilkedir. Bu açığı toplumda gördüğümüz için, ayrıca farklı sivil toplum örgütleri tarafından da reaktif şekilde bilgi aktivizmi eylemlerine konu olduğunu ayrıca belirtebiliriz.
Bu açılardan hukuk okuryazarlığının toplumda artırılması için yapılacak çalışmaların hukukta tasarım yöntemiyle çok daha etkili şekilde yapılabilecektir. Hukukta tasarım, hukuk alanında insan odaklı tasarım ilkelerinin uygulanarak hukuk hizmetleri ve servislerinde yaratıcı çözümler üretmeye yarayan bir problem çözme yöntemidir. Hukukta tasarımın yöntemiyle, vatandaşların adalete erişimleri güçlendirilebilir. Bu kapsamda birçok ülkede “know your rights” (haklarını bil) konulu çalışmalarda hukukta tasarımın kullanıldığını ayrıca görmekteyiz. Bunlardan biri, Stanford Legal Design Lab direktörü Margaret Hagan tarafından geliştirilen Law Dojo[12] isimli mobil uygulamadır. Yine Stanford Legal Design Lab tarafından örnek tasarımların olduğu “Know Your Rights Design Pattern Library” isimli internet sitesi bulunmaktadır[13].
Sonuç olarak, hukuk okuryazarlığına sahip olup olmamak her bireyin kendi seçimi olmakla birlikte, hem bireylerin güçlenmeleri hem de toplumda eşitsizlikler konusunda farkındalığın artması ve toplumsal düzenin sağlanması açısından her bireyin temel hukuk okuryazarlık seviyesine sahip olması fark yaratacaktır.
Kaynaklar:
[1] OECD, PIAAC Design, https://www.oecd.org/skills/piaac/piaacdesign/ [2] Levels of Literacy, https://www.tlu.ee/~sirvir/Information%20and%20Knowledge%20Management/Concept%20of%20Information-related%20Competencies/levels_of_literacy.html [3] Legal Literacy: Cornerstone for a True Democracy, https://www.grin.com/document/264802 [4] Developing Legal Literacy, https://www.ruleoflaw.org.au/legal-literacy/ [5] K Steininger, David Rückel, Legal Literacy and Users' Awareness of Privacy, Data Protection and Copyright Legislation in the Web 2.0 Era, https://www.semanticscholar.org/paper/Legal-Literacy-and-Users%27-Awareness-of-Privacy%2C-and-Steininger-R%C3%BCckel/9d2e9c5cf0f715513d01105fbf2cc838278c62f2 [6] ILAC Scaffold, https://www.ruleoflaw.org.au/wp-content/uploads/2018/01/2018-02-14-Legal-Literacy-and-the-Rule-of-Law.pdf [7] Kadının İnsan Hakları Yeni Çözümler Derneği – KİHEP Programı, https://kadinininsanhaklari.org/kihep-nedir/ [8] Türkiye Barolar Birliği, http://www.tbbhukukokuryazarligi.com/ [9] OECD People Centered Justice Framework and Good Practices, https://www.oecd.org/governance/global-roundtables-access-to-justice/oecd-people-centred-justice-framework.pdf [10] AB TACSO 3 Projesi, Bilgi Aktivizmi, Veri Toplama ve Veri Yönetimi Rehberi, https://www.stgm.org.tr/sites/default/files/2021-02/bilgi-aktivizmi-veri-toplama-ve-veri-yonetimi-kapsamli-rehber.pdf [11] Legal Design Turkey, 5 Soruda Hukukta Tasarım 101, https://www.legaldesignturkey.com/post/15-workspace-hacks-to-get-your-creative-juices-flowing [12] Margaret Hagan, Law Dojo, https://lawdojo.co/ [13] Stanford Legal Design Lab, Know Your Rights Design Pattern Library, https://legaltechdesign.com/communication-design/kyr/#1
Comments